فرش | راهنمای خرید انواع فرش ماشینی و دستباف

فرش، آمیزه ای از هنر، صنعت و فرهنگ ایرانی در طی قرن ها

از زمانی كه بشر خود را شناخت و ضرورت وجود ملزومات زندگی روزمره را احساس کرد، به فكر داشتن وسیله ای بود تا از او در برابر سرما و سختی زمين محافظت کند. پشم و موی حيواناتی مانند گوسفند و بز اولين يافته های بشر برای برآوردن اين نياز بود. به این تربیت پوست اين حيوانات اولين زيرانداز يا به عبارت ديگر فرش منسوج بود. بعد از تحول و پيشرفت در زندگی، بشر آموخت كه مي تواند با در هم نمودن و فشرده سازی الياف پشم، زيراندازی ضخيم تر و گرم تر به نام نمد تهيه کند. با فراگيری فنون ريسندگی، نخهای پشمی را توليد کرد و براي اولين بار با در هم تنیدن رشته نخ های افقی و عمودی پشم، گليم را ابداع كرد و اين سرآغازی بود برای ابداع فرش گره دار يا پرزدار كه هنری پيشرفته تر بود. تاكنون تاريخ دقيق اين ابداعات مشخص نشده اما در ميان فرشهای گره دار قديمی ترين آنها به حدود پنج قرن قبل از ميلاد مسيح برمیگردد.

در هنر و صنعت فرش بافی نقشه اساسی‌ترین بخش کار به شمار می آید. در کنار مسائل و عوامل مهمی که تشکیل دهنده اعتبار و ارزش فرش به حساب می‌آید اصالت و هویت ملی یک فرش از روی نقشه آن شناخته می‌شود.

مجموعه وضع ظاهری فرش عبارت از نقش ، رنگ‌آمیزی ، بافت ابعاد و تناسب این عوامل در متن و حاشیه، طرح فرش را شامل می شود. طرح فرش ایران آمیزه ای از هنر ، صنعت و فرهنگ ایرانی است که طی قرن ها شکل گرفته، کامل شده و به اوج رسیده و در جهان به عنوان بارزترین نشانه ذوق و سلیقه و عصاره هنر مردم این مرز و بوم ارائه شده.

تفاوت فرش و قالی

سوالی که گاهی در ذهن افراد شکل می گیرد، اینکه آیا فرش و قالی و قالیچه باهم تفاوتی دارند؟ بله! جواب این سوال مثبت است. به هرگونه گستردنی بافتنی «فرش» می‌گویند که شامل قالی، گلیم، جاجیم، زیلو، پلاس و… می‌شود، «قالی» به فرش پرزدار گفته می‌شود و البته آن چیزی که باعث تفاوت قالی از قالیچه می شود، متراژ آن است. فرشهای پرزداری که مساحت آنها ۶ متر به بالا باشد، قالی و به فرش‌های پرزداری که مساحت آنها ۶ متر یا کمتر از آن باشد «قالیچه» می‌گویند. همچنین کوچک‌ترین قالیچه‌ها با مساحت یک تا یک و نیم متر را برای پشتی می‌بافند.

قدمت فرشبافی ایرانیان به حدود ۲ تا ۳ هزار سال قبل از میلاد می‌رسد. در حفاری‌های شهر سوخته و محوطه‌های باستانی بین‌النهرین، وسایل و ابزارآلات قالی‌بافی پیدا شده که نشان از قدمت ۴ تا ۵ هزار ساله ی رواج این هنر کاربردی در ایران زمین را دارد.

فرش مدرن یا فانتزی

طرح یک فرش ماشینی و رنگ های به کار رفته در فرش ، همچنین جنس نخ فرش بافته شده، فرش را به دسته های مختلفی تقسیم می کند که یکی از این دسته ها فرش مدرن است. فرش مدرن یا به عبارتی دیگر فرش فانتزی، در نوع بافت تفاوت بسیاری با فرش ماشینی معمولی دارد. در طراحی فرش مدرن استفاده از طرح فرش های قدیمی و سنتی اجتناب شده است.

فرش های فانتزی یا مدرن پرز های بلند تری دارند به همین سبب است که فرش مدرن بسیار نرم و لطیف است. این فرش بهتر است اغلب در مکان هایی پهن شود که پاخور زیادی نداشته باشد و رفت و آمد در آن محل کم باشد; چرا که این نوع فرش ماشینی پرز بلند، حساس است و پاخور زیاد باعث کوبیده شدن پرز های آن می شود. حتی نباید وسایلی مانند مبل، میز، صندلی و ... روی آن گذاشته شود. در صورت رعایت این نکات، فرش عمر بیشتری خواهد داشت. فرش فانتزی به انواع مختلفی از قبیل فرش شگی، فرش فریز، فرش شنل، فرش فریز ترک و ... طبقه بندی می شوند.

فرش شگی

فرش شگی یکی از انواع فرش مدرن است. این نوع فرش دارای پرز های بلندی است که اغلب فرش پرز بلند نامیده می شود. در محل هایی با دکوراسیون های مدرن و فانتزی، فرش مدرن بهترین انتخاب است. این نوع فرش ها، معمولا در محل های اداری استفاده می شود. عمر کوتاه فرش شگی سبب شده تا مشتریان این فرش، خاص و اندک باشند. فرش شگی بیشتر جنبه ی تزئینی دارد و در ابعاد کوچک، دایره ای شکل یا مستطیل است که در کل کمتر از 6 متر تولید و روانه ی بازار فرش می شود. شستشوی فرش شگی به دلیل پرز های بلندی که دارد خیلی سخت تر از فرش ماشینی ساده یا حتی غیر ممکن است.

فرش شگی فرش مدرن

فرش فریز

یکی دیگر از انواع فرش فانتزی یا فرش مدرن، فرش فریز است. فرش فریز، فرشی است که در بافت آن از نخی با تاب بالا استفاده شده که نمای فرش را به صورت برآمده در می آورد. فرش فریز دوام و مقاومت بالایی دارد چرا که هر چه تابیدگی نخ پایه در بافت فرش بیشتر باشد پایداری و دوام فرش بیشتر می شود. در نتیجه بر خلاف فرش شگی، فرش فریز مقاومت بسیاری در برابر رفت و آمد های زیاد دارد. فرش فریز برای محل های شلوغ طراحی شده است. درجه ی تابیدگی بالای نخ فرش فریز باعث شده تا رد اشیاء روی فرش نمایان نشود و کوبیده نشود. این فرش نیاز به مواظبت و تمیز کردن فراوان دارد و نباید به مدت طولانی کثیف بماند زیرا جارو کردن فرش فریز بعد از مدت زمان زیاد، بسیار دشوار تر و سخت تر است.

طرح های فرش

طرح های فرش شامل نقشه گردان و هندسی ، ابنیه و آثارباستانی، محرابی، گلهای ختایی، ترنج و لچک، جنگلی، باغی و. . . می شود. زیباترین و پرفروشترین طرح ها افشان، شاه عباسی، قاب قرآنی، بختیاری، ماهی، بته، طاقی،قابقابی و . . . هستند. مرغوبترین فرشها مربوط به تبریز و با خطه آذربایجان می باشد.

زمانی که به قصد خرید قالی یا قالیچه وارد فروشگاه فرش دستباف می شوید، چیزی که بیش از همه چشم‌ها را نوازش می‌دهد طرح قالی هاست. گاهی خیلی شبیه به هم و گاهی فوق العاده متنوع. در آن لحظه سوالی که برای هرکسی پیش می آید این است که «کدام طرح را میان این همه طرح انتخاب کنم؟». شاید بهترین راه این باشد که درباره طرح قالی‌ها اطلاعاتی به دست بیاورید.

وقتی به قالی دستباف فکر می‌کنیم، بیشتر ما سریعا یک قالی با زمینه لاکی – قرمز را تجسم می کنیم که یک گل بزرگ در وسط دارد که نامش «ترنج» است و ۴ لچک (۳ گوش) در چهارگوشه قالی که اطراف آن ترنج هم پر از گل و برگ و اسلیمی است. خیلی‌ها این طرح را تکراری می‌دانند (البته همین طرح لچک و ترنج که برای ما تکراری است یکی از اصیل‌ترین طرح‌های قالی ایران است که در بازارهای جهانی طرفداران زیادی دارد) اما طرح قالی ایرانی فقط لچک ترنج – آن‌هم با زمینه لاکی – نیست؛ طرح‌های زیاد دیگری هم وجود دارد که بعضی‌ از آنها درحال فراموش‌شدن هستند.

نکات زیر می تواند در انتخاب طرح قالی راهنمای شما باشد:

یک قالی ریزبافت و هنری می‌خواهید که کف خانه‌ را مثل یک باغ گل در فصل اردیبهشت تزئین کند، شما می‌توانید قالی لچک و ترنج یا «شکارگاه» تبریز، قم و اصفهان را انتخاب کنید، «ریزماهی» خوی و «هزاره هریس» مرند هم همین خصوصیات را دارند. البته این نکته را در نظر داشته باشید که این نوع فرش‌ها قیمت بالایی دارند.

فرش دستبافت ایرانی با طرح ریز ماهی

به دنبال قالی‌هایی با نقوش روستایی و ایلیاتی هستید، می‌توانید طرح‌های «انسان و حیوان»، «گل و مرغ»، «درختی» «درخت و انسان» و «پای شتر» استان‌های فارس، خراسان شمالی، کردستان و گلستان را خریداری کنید. بعضی از این نوع طرح‌ها به دلیل درشت‌بافی، ارزان هستند.

می‌خواهید خانه‌تان را با فرش‌های ساده تزئین کنید و فضای آرامش‌بخشی را در خانه به‌وجود بیاورید سراغ قالی‌های کویری کرمان و اردکان بروید. زمینه این قالی‌ها مثل طبیعت کویر به رنگ‌های خنثی شتری، خاکستری و کرم است. طرح‌های «کف ساده» که زمینه اطراف لچک و ترنج آن خالی از هر نوع نقشی است. «محرمات»، «راه راه» و «قاب قرآنی» فرش های از این نوع هستند.

اما اگر دنبال طرح‌های مدرنی هستید که با مبل اسپرت‌ تان هماهنگی داشته باشد، یکی از طرح‌های هندسی «خشتی»، «قاب‌قابی»، «میناخانی»، «بته جقه» اصفهان، کاشان یا اراک را بخرید.

فرش خشتی فرش دستبافت ایرانی طرح خشتی

و اگر دنبال قالی‌های با قیمت های پائین تری هستید می‌توانید طرح‌های ریزماهی، محرابی و لچک ترنج استان‌های همدان، کاشان و زنجان را بخرید که از پشم کلفت بافته می‌شود و همان فرش خرسک است.

جنس فرش

تقسیم بندی فرش بر اساس جنس دسته های مختلفی دارد:

فرش تمام پشم

فرشی که تار، پود و پرز آن همگی از پشم باشد. این نوع قالی‌ها به دلیل جنس پرزها درشت بافت هستند. قالی خرسک که از کلفت‌ترین پشم‌ها بافته می‌شود جزء این دسته است. قالی تمام پشم مزیت‌هایی همچون بادوام و مقاوم بودن، قدرت برگشت پذیری پرزها پس از پا خوردن، قدرت بالای جذب رطوبت و… را داراست. این نوع قالی سنگین و ارزان قیمت است و کمتر می توان نوع هنری آن را پیدا کرد.

فرش چله پشم

نوعی قالی که چله آن کاملا از پشم است ولی پرزهای آن تنها از پشم نیست.

فرش تمام ابریشم

فرشی که تار و پود و پرز آن همگی از ابریشم است. این نوع قالی معمولا بسیار ریز بافت است و ارزش هنری زیاد و البته قیمت بالایی دارد. چنین قالی یا قالیچه‌ای برخلاف ظاهر نرم و نازک و ظریفش، در مقابل لکه‌ بسیار مقاوم است؛ یعنی اگر آب، چای، نوشابه یا هر نوع مایع دیگری روی قالی ریخته شود، احتیاجی به اندازه گیری ضربان قلبتان نیست، کافی است آن را با یک دستمال مرطوب و کمی شامپو فرش بشوئید و می بینید که لکه به وجود آمده کاملا از بین رفته است.

فرش ابریشم فرش چله ابریشم فرش دستبافت ایرانی ابریشمی

فرش کف ابریشم

فرشی است که چله آن از پشم ولی تمام زمینه آن از ابریشم بافته شده است.

فرش گل ابریشم

چله این قالی‌ از پشم است ولی گل‌ها و احیانا برگ‌های موجود در نقشه از نخ ابریشم و بقیه پرزها از پشم بافته می‌شود. این نوع قالی‌ها ممکن است قیمت کمتری نسبت به قالی تمام ابریشم داشته باشند اما ارزش هنری زیادی دارند.

انواع گره در فرش دستباف

در بافت فرش ها از گره های مختلفی استفاده می شود. در اینجا انواع گره را مورد بررسی قرار می دهیم :

گره قرینه (متقارن)

از نظر شکلی این گره به صورت قرینه است. به این معنا که می توان آن را به دو نیمه مساوی تقسیم کرد.

گره متقارن راست

چله زیر پود که کلفت است به چله رو گره میخورد. به دلیل قرار گرفتن چله زیر در سمت راست چله رو، به این نوع گره، گره متقارن راست می گویند. این نوع گره به نام " ترکی " و " آذری " نیز معروف می باشد. گره متقارن راست به کمک قلاب بافته می شود. به دلیل اینکه چله ها روی دار کاملا سفت هستند و فرش انعطاف کمی دارد.

گره متقارن چپ

چله رو به سمت چله زیر گره می خورد. به دلیل گره خوردن چله زیر به سمت چپ، به آن گره متقارن چپ می گویند. نام دیگر این گره، گره کردی نیز می باشد. این گره با دست زده می شود و کشش چله ها نسبت به حالت قبلی کمتر است. به همین دلیل فرش انعطاف بهتری نسبت به گره متقارن دارد .

گره نامتقارن

در این نوع گره، شکل گره دارای تقارن خاصی نیست.

گره نامتقارن چپ

چله زیر پود ضخیم به چله راست خود گره می خورد. به خاطر قرار گرفتن چله زیر به سمت چله راست (چله رو)، گره نامتقارن چپ نامیده می شود. این گره فارسی نامیده می شود و در مناطقی همچون کاشان، قم و اصفهان استفاده می شود. به دلیل استفاده از این گره توسط دست زیاد سفت نیست و فرش دارای انعطاف است.

گره نامتقارن راست

چله زیر پود ضخیم به چله سمت چپی خود گره می خورد. به دلیل قرار گرفتن چله زیر در سمت راست چله رو، گره نامتقارن راست نامیده می شود. از این گره به ندرت در بافت فرش استفاده می شود.

گره یو (U)

این گره با حلقه کردن نخ به دور چله های زیر پود ضخیم به وجود می آید و از استحکام بالایی برخوردار نیست. به فرش هایی که با این گره بافته می شوند، به دلیل نداشتن استحکام مناسب، فرش "بی گره" می گویند. از این گره در مناطقی همچون کرمان استفاده می شود و استفاده چندانی نیز ندارد.

گره یو (U) کج

نخ دور چله و روی پود ضخیم حلقه می خورد و سپس دو سر نخ از زیر چله راست (زیر) عبور می کند و از سطح فرش خارج می شود. این گره نسبت به گره U استحکام بیشتری دارد و به دلیل کمی استفاده از این گره، فقط در مناطق سبزوار دیده می شود.

گره جفتی

این نوع گره از لحاظ بافت تفاوت زیادی با دیگر گره ها ندارد. یعنی به طور کلی تر می توان گفت که هر گره ای می تواند گره جفتی باشد. تنها تفاوت آن این است که به جای یک جفت چله از دو جفت یا بیشتر استفاده می شود. این نوع گره منطقه ای خاصی ندارد اما بیشتر در استان اصفهان دیده می شود.

چطور فرش خوب را از فرش بد تشخیص دهیم

بهتر است در هنگام خرید عیب و ایراد قالی را تشخیص دهید، چون به احتمال زیاد پس از پرداخت پول و آوردنش به خانه، دیگر تعویض و یا پس گرفتنی انجام نشود. اما عیب و ایرادهای یک قالی چه چیزهایی می‌تواند باشد؟

تفاوت فرش خوب و فرش بد

دورگه ‌بودن زمینه

خوب خوب نگاه کنید. گاهی رنگ قسمت بالای زمینه قالی از رنگ قسمت پایینی آن کم‌رنگ‌تر یا پررنگ‌تر است. چشم دقیق و ریزبینی داشته باشید و در نور، خوب قالی را بررسی کنید؛ اگر ۲ رنگ باشد قیمت آن گاهی تا نصف کاهش پیدا می‌کند!

اندازه فرش

اگر اندازه فاصله لبه حاشیه بالایی قالی تا وسط ترنج، بیشتر یا کمتر از ۳ سانتی‌متر با اندازه فاصله آنجا تا لبه حاشیه پائینی تفاوت داشته باشد، از قیمت قالی بسیار کم می‌شود. پس توی جیبتان یک خط‌کش داشته باشید.

کم‌بافی

حتما موقع خرید قالی به پشت آن نگاه کنید؛ اگر گره‌ها منظم، پشت‌سر هم و یک‌اندازه بود به معنی خوب بودن آن فرش است، اما اگر اندازه گره‌ها متفاوت، نامنظم و گاهی با فاصله بود یعنی بافنده یا شلخته بوده یا خدای نکرده متقلب! مثلا در یک فرش ۵۰ رج که باید در هر ۷ سانتی‌متر ۵۰ گره داشته باشد، گره‌ها کمتر است، یا گره‌ها خوب شانه نخورده و پرزها کشیده نشده است. به‌هرحال یک جای کار می‌لنگد.

شکستگی گل قالی

این مورد خیلی تخصصی است زیرا گل‌های قالی اعم از شاه‌عباسی، آویزان، ستاره‌ای و… اندازه استانداردی دارند که تنها بافنده‌ها، کارشناسان و فروشندگان قالی از آن اطلاع دارند. اگر در بافت این گل‌ها شکل و اندازه استاندارد رعایت نشود، از ارزش قالی کم می‌شود. این دیگر کار شما نیست. از یک خبره کمک بگیرید یا سعی کنید از روی گل‌های قرینه، اندازه‌های ناموزون را حدس بزنید.

تابلو فرش

تابلو فرش به فرش هایی گفته می شود که جنبه زینتی دارند و مانند عکس با قاب روی دیوار آویزان می کنند. تابلو فرش موضوعات مختلفی برای بافت دارد مانند مناظر طبیعی، حیوانات، گل گیاه، اشخاص، ترکیبی و نقاشی.